امام حسن مجتبی(ع) در شب نیمه رمضان سال سوم هجری در مدینه چشم به جهان گشود و حدود هفت سال از دوران زندگی پیامبر (ص) را درک کرد و پس از آن حضرت، حدود ۳۰ سال با پدر بزرگوارشان علی بن ابی طالب (ع) ملازمت داشت.

امام مجتبی(ع) از آغاز بیعت مردم با حضرت علی (ع) تا لحظه شهادت آن حضرت یعنی سال چهلم هجری در مقام قوی‌‏ترین بازوی آن حضرت عمل کرد و در سه جنگ جمل، صفین و نهروان حاضر بود. پیش از جنگ جمل هم به همراه عمّار یاسر و قیس بن سعد به کوفه رفت و با سرکوب کردن فتنه ابوموسی اشعری، مردم را به جنگ با مردم بصره فرا خواند.

امام مجتبی(ع) بعد از شهادت امیرمومنان (ع) به مدت ۱۰ سال عهده دار مقام امامت بودند و حکومت اموی پس از تحمیل صلح بر امام حسن (ع) گرچه به بسیاری از اهداف خود رسیده بود، ولی هم چنان وجود امام مجتبی (ع) مانع از به اجرا درآوردن نیات پلید آنان بود و از جمله اهدافی که معاویه دنبال می کرد؛ تعیین جانشین برای خود بود.

معاویه از اجرای این تصمیم که برخلاف مفاد صلح نامه او با امام حسن(ع) بود، وحشت داشت و می دانست که اگر در زمان حیات آن حضرت به چنین کاری دست بزند، بدون شک با مخالفت شدید امام حسن(ع) روبرو خواهد شد. بر این اساس تصمیم گرفت از هر راه ممکن امام (ع) را به شهادت برساند و پس از بررسی های زیاد، «جعده» همسر امام حسن (ع) دختر اشعث بن قیس را مناسب ترین فرد برای تحقق بخشیدن به این هدف پلید دید.
معاویه به صورت محرمانه ۱۰۰ هزار درهم برای جعده فرستاد و به او قول داد که اگر امام (ع) را به شهادت برساند او را به همسری یزید درخواهد آورد و جعده به طمع وعده معاویه، آن حضرت را با ریختن زهر در آب آشامیدنی مسموم کرد و طولی نکشید بر اثر آن، کریم اهل بیت در ۲۸ صفر سال ۵۰ هجری در سن ۴۷ سالگی به شهادت رسید.

امام حسین (ع) پس از به خاک سپاری پیکر مطهر امام حسن مجتبی (ع) در مصیبت از دست دادن برادر خود فرمود: غارت زده کسی نیست که مالش را به غارت برده اند. بلکه غارت زده کسی است که مصیبت مرگ برادر را دیده باشد.

یکی از مهم‌ترین دوران زندگی تاریخ صدر اسلام، پذیرش صلح و به تعبیر رهبر معظم انقلاب پذیرش آتش‌بس از سوی امام حسن(ع) مجتبی است که تاثیرات بسیاری در زنده نگه‌داشتن اسلام و مسلمانان داشته است.

حضرت آیت الله خامنه ای در فروردین سال ۱۳۵۱ در حسینیه ارشاد دو سخنرانی داشتند که یکی به سیمای واقعی صلح امام حسن پرداختند و دیگری پایگاه رفیع آن حضرت را در مسیر ۲۵۰ ساله جهاد ائمه اطهار تبیین کردند که این سخنرانی ها توسط انتشارات موسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی در کتاب دو امام مجاهد به چاپ رسیده است.

رهبر انقلاب درباره علت اصلی پذیرش آتش بس از سوی امام حسن(ع) فرمود: امام مجتبی حاضر نشد کشته بشود؛ برای خاطر اینکه کشته شدن به معنای فانی کردن رقیب معاویه بود و به معنای خالی گذاردن صحنه در برابر معاویه، که تا سرحد امکان ترک‌تازی کند؛ به معنای این بود که دست معاویه را در دگرگون کردن چهره اسلام باز بگذارد؛ به معنای این بود که معاویه را بر جان و مال و نوامیس ملت اسلام و دنباله‌روان معاویه را در طول تاریخ بر جان و مال بشریت مسلط کند و نقش پر مسئولیت و حساس خود را رها کند.

ایشان افزودند: حاشا به مقام عظیم امام مجتبی، آن بازمانده دودمان پیغمبر و خاندان هاشمی که از یک چنین مسئولیت خطیری سر باز بزند. امام حسن، صلح را پذیرفت برای اینکه بتواند سر پُستش بایستد؛ قبول کرد با معاویه مخاصمه را ترک کند و جنگ را به ظاهر متوقف کند، برای اینکه بتواند کارش را یعنی دیدبانی اسلام و حفاظت از قرآن و هدایت نسل‌های آینده تاریخ را در موقع خود و آنچنان که باید، انجام دهد. (صفحه ۴۹)

رهبر انقلاب با اشاره به مظلومیت و رنج های امام حسن(ع) پس از قبول آتش بس فرمود: اگر صلح امام مجتبی نبود، واقعه کربلا هم نبود، واقعه فخ و واقعه زید هم نبود، وقایع تاریخ پرافتخار دودمان هاشمی در طول حکومت بنی امیه و بنی عباس نبود و این صفحات روشن تاریخ که هر کدام یک نقشی در روشنگری چهره واقعی اسلام دارد، هیچ کدام نبود و امروز اسلام اگر بود، اسلام معاویه بود. قرآن اگر بود قرآن معاویه بود و اسلام اگر پیغمبری داشت، آن پیغمبر به نام معاویه شناخته می‌شد و بقیه اسم‌ها یک اسم‌های منزوی در گوشه و کنار تاریخ بودند. (صفحه ۵۰)

ایشان از صلح امام حسن به عنوان یکی از پیچیده‌ترین موضوع های تاریخ اسلام یاد کرده و از نقش منصور عباسی در بیشتر شدن ابهام صلح امام حسن پرده برداشتند و افزودند: منصور اگر امام حسن را بدنام نکند، چگونه می‌تواند با انقلابیِ بزرگ زمان خود، محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن مثنی درآویزد و او را قلع و قمع کند؟ چگونه می‌تواند با ابراهیم بن عبدالله بن حسن مثنی، نوه امام مجتبی مبارزه کند؟ چگونه می‌تواند این بازوهای ورزیده و استواری را که از همه سو بلند شده‌اند تا ضربه‌های کاری را بر پیکر حکومت ننگین و غاصبانه او فرود آورند قطع کند؟ باید بپردازد به امام مجتبی و این کار را هم کرد. (صفحه ۹)

رهبر انقلاب با استناد به آیه ۱۶ سوره انفال به عنوان علت صلح امام مجتبی تاکید کردند: صلح امام حسن، سازش و تسلیم نیست. صلح امام حسن به معنای متارکه موقت جنگ است؛ برای آمادگی جهت ضربه زدن قاطع‌تر. ماهیت صلح امام حسن این است و مطالعه مقدار زیادی از اسناد و مدارکی که از این صلح برای ما باقی مانده است، مطلب را به همین صورت روشن می‌کند.(صفحه ۱۱)

ایشان همچنین با طرح این سوال که «آیا امام حسن می‌توانست در جنگ با معاویه شهید باشد؟»، فرمود: شهید آن کسی است که از جان خود مایه می‌گذارد و خون خود را می‌ریزد، برای ابقای فکر و ایده‌ای که به آن احترام می‌گذارد. این شهید است. حسین بن علی شهید است برای خاطر اینکه از خود گذشت تا ارزش‌هایی که برای آنها احترام قائل بود در اجتماع بشری بماند.

ایشان افزودند: شهدای راه آزادی در طول تاریخ، شهدای راه حقیقت و راه ارزش‌های اصیل، شهید هستند؛ به خاطر این‌که حاضر شدند جان خود و هستی خود را بدهند به قیمت اینکه آن فکر بماند. حاضر شدند با مرگ خود در راه فکر و هدفشان بقای هدف را ضمانت کنند اما کشته شدن امام حسن از این قبیل نبود.

معظم له تاکید کردند: امام حسن اگر در میدان جنگ کشته می‌شد، به این معنا بود که معاویه تنها منازع خود را، تنها کسی را که امکان دارد نقش افشاگری و رسواگری در برابر روش‌های پنهانی و ریاکارانه معاویه ایفا کند، یک چنین رقیبی را دیگر در مقابل راه خود نبیند. امام حسن اگر خود را به کشتن می‌داد، یگانه کسی را به کشتن داده بود که امکان دارد پرده از چهره معاویه بردارد و معاویه را به دنیا بشناساند. (صفحه ۴۴)